تاثیر جهانی شدن بر آموزش و پرورش
نویسنده: ذبیح اله نعمتی آهنگر ، دانشجوی کارشناسی ارشد
تکنولوژی آموزشی
چکیده:
جهانی شدن فرایندی اجتناب ناپذیر ،که تمام ابعاد زندگی انسان را
تحت تاثیر وتحول قرار داده است آموزش و پرورش سنگ بنای توسعه و یکی از نهادهای مهم
و اثر گذاری است که در فرایند یکپارچه سازی و همگرایی ازاین تاثیر ودگرگونی محروم
نبوده است. با تمرکزبر استاندارد های بین المللی و هویت ملی نیازمند اصلاحات و
تدابیری ، با توجه به نیازهای جهانی و نیازهای خاص هر کشورهستیم تا از فرصت های به
وجود آمده ،نیک بنگریم،نیک بیاندیشیم و با کاویدن وامتناع نورزیدن از اندیشه ی
جهانی تهدیدها را بشکنیم وبا تفکر منطقی وتلفیقی به توسعه و تعمیق و تربیت شهروندی
خوب و متعهد و خلاق بپردازیم .و با کاویدن تعلیم و تربیت جهانی را شکوفا سازیم
.نگارنده در این مقاله با استفاده از سایت های علمی ، کتاب ها و مجلات متعدد درباره
ی جهانی شدن مطالبی را به رشته ی تحریر در آورده است .
کلید واژه ها : جهانی شدن ، آموزش و پرورش ، هویت ملی .
مقدمه:
در فرایند تحولات جهانی ، جهانی شدن پدیده ای نوین و یک واقعیت انکار
ناپذیر در قرن حاضر است که با سرعت خیره کننده ای بدون توجه به مرزهای سیاسی
،اقتصادی و فرهنگی تمام ابعاد زندگی بشر را دستخوش تغییر و تحول نموده است. جامعه ی
ماهم با توجه به گستردگی مقوله ی جهانی شدن ناگزیر از پذیرش پیامدهای آن است. در
واقع جهانی شدن یک روند است که در زمان طولانی که سرمایه داری در جامعه انسانی به
وجود آمده جریان داشته است . پیشینه ی تاریخی مفهوم جهانی شدن به دوران پس از
فروپاشی شوروی سابق و بلوک شرق
وجذب سرمایه اش در شرکت های غربی برمی گردد.و امریکایی ها جهانی سازی را
یکسان سازی فرهنگ و آداب وسنن مناطق مختلف جهان دانسته و خود را حافظ نظم نوین
جهانی می دانند و جهانی شدن راجلوه ای از تمدن امریکا و غرب می دانند که دارای
کارکردها و اهداف متفاوتی درجهت تقویت خود می باشد.
دراین پروسه آموزش و پرورش منفعل نیست . بلکه یادگیری در آن برای
یادگیرندگان در کنار هم زیسیتن و کسب مهارت های شغلی و اجتماعی و ارتباطی است .
نهاد مهم آموزش و پرورش نیاز به ساختاری درست ، تدبیر و چاره اندیشی و تعامل و
مشارکت دارد تا از قافله ی کشورهای توسعه یافته عقب نماند. تنها راه چاره در جامعه
ی جهانی جهت زیستن تربیت انسان هایی جهانی منتقعد ، اندیشمند و متفکر با رویکرد
شناختی است . تا تهدید ها را به فر صت تبدیل کنیم .
در این مقاله درباره ی نظریه های جهانی شدن، مفاهیم و برداشت های
جهانی شدن ، موافقان و مخالفان جهانی سازی ، ، راه حل برای مواجهه با جهانی شدن و
تحول در آن، هویت ملی ، چهار رویکرد برای توسعه آموزش جهانی سازی ، نتیجه و
پیشنهاد می پردازیم .
شکسته شدن مرزها ، پیدایش فضای نوین جهانی، تکنولوژی های نوین وپیشرفته
و انقلاب اطلاعات و ارتباطات ، رشد بازارهای مالی ، رشد فعالیت شرکت های چند ملیتی
موجب می شود تا فرایند جهانی شدن برای برخی کشورها فرصت و برای برخی دیگر تهدید یا
چالش محسوب شود . لذا کشورهاباید باتعامل و بازاندیشی و برنامه ریزی عملی در
ساختارونظام های اجتماعی وتدبیر مناسب به تعمیق وتوسعه ی هویت ملی و همگرایی جهانی
بپردازند و مانع تهاجم فرهنگ های مهاجم و بیگانه شوند . وبه صورت آگاهانه و
هوشمندانه از حالت غیر فعال و منفعل در آیند . تابتوانند در جهت توسعه وتحقق و
پویایی نظام تعلیم وتربیت شهروندی خوب و خردمندهمت گمارند.
آموزش و پرورش نیز یکی از نهادهای مهم و سرنوشت ساز در جامعه ی انسانی
و عامل رشد وتوسعه وتاثیرگذاربرای تحقق اهداف مشخص وپویایی آن در ابعاد مختلف
اقتصادی ، فرهنگی ، و اجتماعی می باشد.تا با تعهدنسبت به فرهنگ و هویت ملی ، نظام
آموزشی را در فرایند جهانی شدن یاری نماید.
درباره ی مفهوم جهانی شدن تعابیر وتفاسیر متفاوتی وجود دارد که به نظر
چند تن از اندیشمندان می پردازیم .
مالکوم ترارز معتقد است جهانی شدن ، فرایندی است اجتماعی
که در آن قید و بندهای جغرافیایی که بر روابط اجتماعی و فرهنگی سایه افکنده است ،
از بین می رود و مردم به طور فزاینده از کاهش این قید وبند ها آگاه می شوند.
کاگبرن جهانی شدن را فرایندی که با تغییر دادن تجربه ،
فضا و زمان و فشرده شدن آن ها به نسبی شدن هویت های وابسته به محل یا سنت های
فرهنگی مستقل منجر می شود .
گیبسون- گراهام 1996جهانی شدن را مجموعه ای از فرایندهاست
که به وسیله ی آن ها جهان به سرعت درهم تنیدن و وحدت یافتن در یک فضای اقتصادی از
طریق افزایش تجارت بین المللی ، بین المللی شدن تولیدات و بازارهای مالی وبین
المللی شدن یک فرهنگ کالایی است که از طریق شبکه جهانی نظام ارتباطی بین المللی
بدان وارد می شود و عمل می کند .
کیلی 1998جهانی شدن به دنیایی اطلاق می شود که جوامع ،
فرهنگ ها،سیاست ها و مسایل اقتصادی درهم تنیده می شوند.
مفاهیم و برداشت های جهانی شدن را موچیدابه نقل ازشولت چنین مطرح می
کند:
1- جهانی شدن به عنوان بین المللی شدن که بریک رشد مبادلات و وابستگی
متقابل بین المللی تاکید می شود .
2- جهانی شدن به عنوان آزادشدن ولیبرالیسم که در این جا بر جنبه برطرف
کردن محدودیت های تحمیل شده از جانب حکومت در راه ایجاد اقتصاد جهانی باز و بدون
مرز تاکید دارد.
3- جهانی شدن به عنوان عالم گیر شدن و همگانی شدن که بر گسترده کردن
مقاصد و تجربیات گوناگون به مردم جهان در تمام گوشه های عالم خاکی تاکید دارد.
4- جهانی شدن به عنوان غربی شدن یا مدرن شدن که بیشتر به شکل امریکایی
شدن است که نوعی از پویایی است که در اثر آن ساختارهای اجتماعی مدرنیته سرمایه داری
، منطق گرایی ، صنعت گرایی و بوروکراتیسم در تمام جهان گسترده می شود و طبیعتا
فرهنگ های بومی موجود قبلی در این فرایند رو به اضمحلال می روند.
5- جهانی شدن به عنوان غیر سرزمینی شدن که در اینجا مستلزم یک ریخت
تازه جغرافیایی است یعنی دیگر طولی نکشد تافضای اجتماعی تماما درقالب مکان هایی
سرزمینی و یا فواصل سرزمینی و مرزهای سرزمینی در نظر گرفته شود. که این مفهوم در
حال تغییر دادن طرح ها و هم چنین محتواها ی زندگی ما از جمله آموزش و پرورش است
.
با توجه به مطالب فوق در عصر حاضر ، جهانی شدن در بعد اقتصادی بیشتر
مطرح شده است .
دررابطه با فرایند جهانی شدن از سوی موافقان و مخالفان رهیافت های
گوناگونی ارایه شده است که در چهار محور مورد بررسی قرار می گیرد.(علی آبادی و غریب
آبادی،1382 )
1- رهیافت رئالیست ها : از نظر کنت والتز جهانی شدن تحولی جدی در
ساختار بین الملل ایجاد نمی کند ، با ورود بازیگران غیر از دولت-ملت ها، بازیگران
بین المللی و سیاست بر جهانی شدن اقتصاد چیره می شوند.
2- رهیافت لیبرال ها:فوکویامااز این دیدگاه دموکراسی رادلخواه ترین
شکل حکومت می داند که به روز در سطح جهان مشروعیت پیدا می کند، لیبرالیسم سیاسی را
که در دموکراسی متبلور است ، به دنبال خواهد داشت . این نگرش در جهت پذیرش
اقتصادآزاد و اوج گیری جنبش های دموکراتیک و گسترش الگوهای غربی در فرهنگ های
گوناگون شده است .
3- رهیافت مارکسیست ها :از دیدگاه مارکسیست های رادیکال ، جهانی شدن
چهره ی جدید استعمار می باشد. سیوانادان می نویسد اگر امپریالیسم آخرین مرحله
سرمایه داری باشد ، جهان گرایی ،آخرین مرحله امپریالیسم است . در این نگرش جهانی
شدن از زاویه ی اقتصادی نگریسته می شود و محتوای جهانی شدن را گسترش نظام اقتصاد
سرمایه داری معرفی می کند .هم چنین امانوئل والرشاین نیز اساس جهانی شدن را مبتنی
برگسترش سرمایه داری در جهان می داند.
4- رهیافت رفتارگرایان : به نظر رفتارگریان تحت تاثیر جهانی شدن
،نظم روابط بین المللی در هم ریخته و نظم نوینی حاکم خواهد شد. در نظم دولت ها و
جوامع به گونه ای فزاینده به یکدیگر وابسته می شوند وکم تر می توانند به مدیریت
امورداخلی وخارجی خود بدون توسل به همکاری بین المللی بپردازند.
با توجه دیدگاهها، جهانی شدن فرایندی است که تمام ابعاد زندگی بشر و
نظام های اجتماعی وکشورها راباخود درگیر ودستخوش چالش کرده است که نیاز به برنامه
ریزی عملی است .این فرایند و تغییر در هر جزء به سرعت همه جامعه رامتاثر می سازد و
نتایج مهمی رادربخش های دیگر کره ی زمین به بار می آورد . برخی از اندیشمندان براین
باورند که آموزش در قرن بیست و یکم یعنی رویارویی باچالش های آینده ، چراکه هرنظام
آموزشی با چالش های متعددی روبه روست که می توان محور اصلی آن چگونه تربیت کردن
شهروند جهانی باشد.
آموزش وپرورش کشورعزیزمان ایران اگر بخواهد هویت ملی خود را حفظ کند و
شهروند خوب تربیت کندبایدبا مشارکت ، برای پرورش افراد نگرش نوینی درتمامی ابعاد آن
ایجاد کند واین تغییر و تحول در دانش آموزان آنها را برای زندگی و شرایط جدید جهانی
مهیا کند و بتواند با آموزش صحیح ، تصمیم منطقی وسازنده ای بگیرد و نیازهای انسان
را برآورده کند.
به قول آنیموس ویت : آموزش آن چیزی است که باقی بماند حتی
اگر هر انچه در مدرسه فراگرفته ایم فراموش شود.
تافلر معتقد است که آموختن راباید از نو تعریف کرد و هدف
آموزش و پرورش باید تقویت توانایی افراد برای سازگاری با تحولات جهانی باشد.
در فرایند جهانی شدن برخی کشورها در مقابل این امواج مقاومت کرده و
از آثار منفی آن بر هویت ملی و بومی نگران هستند. ما بدون این که متوجه شویم تدریجا
در حوزه ی کلان آن قرار می گیریم . ساختار مبتنی برروحیه ی مشارکت وتعامل،تعیین
اهداف و فعالیت هاو روش دستیابی به آنها توسط مدارس ، ایجاد فرهنگ همگانی و
یادگیری مادام العمر ، استفاده از رویکرد کل گرایانه ، خلق فضا های فرامتنی ،بهره
گیری از فناوری های نو وگسترش پایگاههای اینترنتی، تربیت افراد برای زمان حاضر ،
ارتقای دموکراسی وحقوق شهروندی از تاثیرات و ویژگی های مثبت جهانی شدن برآموزش و
پرورش درعصر حاضر است .
و از اثرات منفی جهانی شدن ، تهاجم ارزش های فرهنگی غرب به فرهنگ های
دیگر وخودباختگی فرهنگی ، عدم توازن اطلاعاتی ، بروز فرهنگ مصرف گرایی وکم رنگ شدن
فرهنگ بومی و محلی وبحران هویت می باشد . یعنی اگر درست عمل شود می توان از جنبه
های مثبت آن بهره مند شد و زمینه های منفی آن را با اتخاذ تدابیری مناسب به حداقل
رساند.
چند راه حل برای مواجهه با جهانی شدن و تحول در آن :
نظر دکتر محمد عطاران 1383
1- تاکید برجامعیت آموزش و پرورش و شامل شدن تمام زندگی ، آموزش های
رسمی و غیر رسمی و ضمنی .
2- تاکید بر آموزش مداوم و در دسترس بودن آموزش.
3- تاکید بر تفکر نقاد.
4- تربیت شهروند جهانی.
5- تمرکز بر مفاهیم انتزاعی چون جستجوگری مسایل ،حل مساله و گردآوری
اطلاعات و تصمیم گیری مبتنی برواقعیت های نامعین .
6- استفاده از رویکرد کل گرایانه .
7- ارتقاء توانایی دانش آموزان برای دست ورزی نهادها .
نظر خسرو باقری1383:
1- توجه به انواع دانش و پرهیز از فروکاستن آنها به اطلاعات .
2- پرورش خیال پردازی و خلاقیت .
3- گسترش مطالعات بین رشته ای.
4- مرتبط ساختن اجتماع های مجازی به اجتماع واقعی .
بی تردید انسان ها بر اساس عناصر فضا ، زمان و مکان هویت جهانی می
یابند و جهانی شدن با نگرش بنیادین که آموزش و پرورش با اتخاذ تدابیری جهت اعتلا
وحفظ هویت ملی ، دانش آموزان را برای قرن آینده مهیا ساخته و او را متناسب با ویژگی
های جامعه ایرانی تربیت می کند.بررسی دقیق و شناخت علمی از مفهوم جهانی شدن و حفظ و
تحکیم هویت ملی در برابر فرهنگ های مهاجم ضرورتی انکار ناپذیر در تعلیم و تربیت است
که به واسطه جهانی شدن روش های سنتی ناکارآمد ،پاسخگوی افراد جوامع نیست و در قرن
جدید با توجه به امکانات و شرایط تازه ، تغییر و اصلاحاتی در اهداف ، محتوا و روش
های تدریس و یادگیری نیاز است تا به تحکیم هویت ملی و تربیت انسانی فرهیخته در
عرصه جهانی که رسالت مهم آموزش و پرورش است دست یافت .
آنچه هویدا ست این است که جهانی شدن در آموزش و پرورش با فرایندی بی
پایان تغییر و تحول همراه است . چنین فرایندی دارای وجهه ای با گستره ی جهانی است و
این در چرخش های نظام های آموزشی به سوی چشم اندازی جهان نگر قابل مشاهده است
.(محرم آقازاده ، 1385).
همان طور که در گزارش نهایی پنجمین کنفرانس بین المللی هامبورگ آلمان
اشاره شد. بهترین رویکرد مبتنی بر مشارکت افراد ، انسجام مهارت های زندگی و اجتماعی
شهروندان ،ارتقای آگاهی و نیز آموزش فرهنگی و ضد نژادپرستی خواهد بود.(دفتر همکاری
های بین المللی آموزش و پرورش1997).
هویت ملی :
با شناسایی مولفه های هویت ملی می توان به پرورش افراد در جامعه به
عنوان شهروند خوب کمک کرد.
فتحی واجارگاه 1381 معتقد است که هویت ملی در برگیرنده
مجموعه ای از ویژگی ها و خصوصیاتی است که انتظار می رود شهروندان باید آنرا دارا
باشند و عمدتا با هویت جمعی یک جامعه ارتباط دارد.
در چنین موقعیتی غفلت از هویت ملی در عصر جهانی باعث فقر هویتی جوانان
این سرزمین و جذب آنان در فرهنگ های مهاجم خواهد شد. از جمله تهدید های نگران کننده
،تهدید فرهنگی است که اثرات زیانباری بر جوامع می گذارد.
در مقابل پدیده ی جهانی سازی چهار رویکرد برای توسعه ی آموزشی وجود
دارد.
الف) واکنش منفعلانه و تسلیم پذیرانه :
پذیرش بی قید وشرط اهداف و برنامه های قدرت مسلط جهانی ، کنار گذاشتن
باورها و ارزش های ملی و تضعیف قدرت کشورها و پذیرش فلسفه و سبک زندگی کشورهای غربی
است که با مصالح و هویت ملی و نظام ارزشی مغایرت دارد. فعالیت های این رویکرد صرفا
جهان محور است . ایجاد مدارس بین المللی برای طبقه نخبگان با این سناریو سازگار
است.
ب) واکنش ستیزه جویانه :
از مولفه های این واکنش تعلق بیش از حد به گذشته های دور و ارزش های
مسلط به زندگی سنتی ،حفظ لایه های رویی مناسبات اجتماعی و فرهنگی سنتی و سرکوب تمام
و کمال اندیشه های متفاوت از نظام فکری مسلط اجتماعی است که منجر به عقب ماندگی و
انزوای بیشتر جوامع در عرصه جهانی می شود. (لطف آبادی ،14)
سناریوی متناسب با این واکنش «آموزش کاملا منزوی شده است »که یک شکاف
عمیق بین جامعه جهانی و محلی وجود دارد.
ج)واکنش کنش گرایانه و رهایی بخش :
ویژگی این واکنش که در مقابل واکنش ستیزه جویانه و منفعلانه قرار دارد
این است که فعال وتکثر گرای است و از مولفه های آن مردم سالاری ، حفاظت و اعتلای
فرهنگ ملی ،بهره گیری از جوانب مثبت فرهنگ جهانی، گرایش مثبت به هویت ملی و اعتقادو
عمل به برابری حقوق سیاسی ،(اقتصادی و فرهنگی همه کشورها ، برقراری روابط مسالمت
آمیز مبتنی بر حق می باشد. این واکنش رهایی بخش یک رویکرد خردمندانه به جهانی شدن
است که این واکنش «میانه گزینی» رویکرد جهانی نگری می نامیم که هدف آن همانا حفظ و
اعتلای هویت ملی در مقابل تسلیم به هویت بیگانه است.(لطف آبادی،ص 15)
سناریوی این رویکرد «کاملا بومی ماندن»و «کاملا جهانی شدن » است که هم
بر جهانی شدن وهم بر بومی ماندن تاکید می کندو هدف آن توسعه ی ارتباط دانش و
تجربیات بومی و محلی دانش آموزان با دیدگاه جهانی است. بومی سازی به انتقال و
سازگاری ارزش ها ،دانش ها و تجربیاتی مطابق با زمینه های فرهنگی هر جامعه تاکید
دارد. ما باید برای جهانی شدن تاثیر و تاثر منفی آن راکاهش داده و اثرات مثبت آن را
ارتقاء داده و به توسعه آموزشی پرداخت.
نتیجه :
ما در آموزش و پرورش با توجه به فشرده شدن و یکپارچگی جهان با مطالعه و
تحقیق عمیق و بهره گیری از منابع و امکانات ، نیازمند استراتژی نوآوری و خلاقیت و
تحرک اجتماعی هستیم .تا با تحولات جدید و روش های تازه ، اندیشه های نو و سا زنده
را توسعه دهیم و از اندیشه های عقیم و ناکارآمد دست بر داریم هر چند که در مقابل
جهانی شدن مقاومت هایی وجود داردولی به صورت تدریجی ومداوم با هماهنگی عناصر و
اعضای آن به تنوع و اصلاحات باید پرداخت تا به پویایی رسید. لذا با توجه به راههای
بهتر می توان تصورات و ابهامات وموانع و بحران ها ی این فرایند را با همکاری حل
نمود و موجب ترقی و پیشرفت و وحدت آموزش و پرورش شد. و با تدوین راهبردهای علمی و
هدفمند و تعامل آگاهانه وخلاق آموزش و پرورش وارتقای درک عمومی جامعه موجب
کارکردهای منسجم و موفق و کاهش آسیب پذیری و تعادل و توسعه یافتگی در سطح بین الملل
شد .
توجه به مسایل جهانی نباید ما و دانش آموزان ما را از هویت ملی خود دور
سازد.پس باید در این جریان به ابعاد مقدمه ساز آن توجه داشت .و با شناخت دقیق آثار
مثبت و منفی جهانی شدن و انتخاب واکنش صحیح در این زمینه ، تهدیدها تبدیل به فرصت
شوند.
با توجه به تجزیه و تحلیل و درک واقعیت های که دانش آموزان ما در نظام
آموزش و پرورش با آن مواجه هستند نیازمند آموزش و پرورش پویا و بالنده هستیم تا در
روند جهانی شدن به تدریج مدارس از طریق شبکه های جهانی و تعامل سازنده با مدارس
کشورهای دیگر به آموزش و انتقال تجارب خود بپردازند.
کاربست مقاله به این شرح می باشد :
محتوای کتاب های درسی به روز و کاربردی وبا زندگی آنها مرتبط شود تا
موجب افزایش درک و فهم جهانی دانش آموزان شود .
1- ایجادفرصت های یادگیری و آمادگی برای حل مساله و تفکر انتقادی در
موقعیت های مختلف تقویت شود.تا در برخورد با مسائل بتواند مشکلات راخودشان حل
نماید.
2- برنامه ها و تفکرات بومی در راستای جهانی با حفظ هویت ملی تقویت
شود.تا نظامهای بومی به درک کامل تری از واقعیت جهانی دست یافته و شهروند ی جهانی
تربیت نمایند.
3- توانایی مشارکت دانش آموزان در فعالیت های مختلف تقویت شود.
4- بهره گیری ازفناوری های نوین و شبکه های اینترنتی گسترش یابد.
5- با تدوین برنامه های مناسب و متنوع به تربیت معلمانی کارآمد و روزآمد
همت گمارد.
6- معلمانی در فرایند یاددهی – یادگیری می توانند تاثیر گزار باشند که
به روش های نوین تدریس تسلط داشته باشند.
منابع :
1- تالیف جرمی فاکس ،مترجم مزدک انوشه (1381). چامسکی و جهانی
سازی:تقابل های پسا مدرن، ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، سازمان چاپ و
انتشارات.
2- تالیف ژان توما ، ترجمه احمد آقازاده (1369) .مسائل جهانی آموزش و
پرورش ، ، مرکز نشر دانشگاهی چاپ دوم.
3- پل سوئیزی ، هری مگداف ،جیووانی اریگی ، ترجمه ناصر زرافشان (1380)
. جهانی شدن با کدام هدف ؟ ، نشر آگه ، چاپ اول زمستان.
4- باقری خسرو(1383) . جهانی شدن ، انقلاب اطلاعات و تعلیم و تربیت :
با تاکید بر دیدگاه ژ . ف . لیوتار، فصلنامه نوآوری های آموزشی ، سال سوم ، شماره 8
، ص58-40 .
5- نقیب زاده ، میر عبرالحسین (1387) . نگاهی به نگرش های فلسفی سده
بیستم ، تهران : طهوری .
6- رابرستون ، رونالد (1382 ) . جهانی شدن ، ترجمه کمال پولادی ،
تهران : نشر ثالث .
7- عطاران ، محمد (1383 ) جهانی شدن فناوری اطلاعات و تعلیم و تربیت .
تهران ، موسسه ی توسعه ی فناوری مدارس هوشمند .
8- لطف آبادی ، حسین و نوروزی ، وحیده (1383) . بررسی چگونگی نگرش دانش
آموزان دبیرستانی و پیش دانشگاهی ایران به جهانی شدن و تاثیر آن بر ارزش ها و هویت
دینی و ملی آنان . فصلنامه ی نوآوری آموزشی . سال سوم . شماره 9 صص 113-99 .
9- آقازاده ،محرم(1377) ، نظریه فراشناخت و کاربردهای آموزشی ،
روزنامه ی جامعه ، شماره 55 سال اول .
10 - منادی ، مرتضی (1385) «جهانی شدن ، دستگاههای فرهنگی و جوانان
ایرانی » ، سایت ایرانی www.fakouhi.com
11 –عالی ، مرضیه ، (1385) «تبیین فرصت ها و چالش ها برای نظام تعلیم
و تربیت ایران» سایت اینترنتی : www.Aftab.ir
:: موضوعات مرتبط:
تحقيق و پژوهش (مقاله)
