چيستي، چرايي و چگونگي آموزش الكترونيكی
دكتر حسین نجفی[1]*
What is, why is, and how is E-learning
Abstract
Introduction: The goal of this research is the survey of what is (essence), why is (reason) and how is (process of) e-learning. E-learning as the last aspect of new learning besides and in complement to traditional) learning, is the product of ongoing challenges of communications and information technology age.
Subject matters and techniques: In this research, the technique being used for survey is analytical-predicative technique and using library resources.
Results :The subject of essence of (what is)e-learning deals with its definition, its quintuple growth and development steps in form of correspondence, broadcast, computer, multimedia and intellectual learning, and also principles of the knowledge of cognition (positivism, interpretive and structuralism) and psychology (behavioral and cognitive) of each of them.
The reason of(why is) e-learning deals with octave reasons and factors of this kind of learning formation in comparison with incapability of traditional learning, for fulfillment of student's needs in communications and information technology age.
The process of(how is) e-learning deals with some characters, advantages and profits of this kind of learning in comparison with traditional learning in form of new approach and on the basis of religious knowledge.
Conclusion: E-learning as the last generation of learning, besides and in complement to traditional learning, has so many characters, advantages and profits in comparison with traditional learning, so it can help students to have independency of learning and permanent learning.
Keywords: what is, why is, and how is E-learning
چکیده
هدف تحقيق، بررسي چيستي، چرايي و چگونگي آموزش الكترونيكي می باشد. آموزش الكترونيكي به عنوان آخرين بعد از آموزش نوين دركنار و مكمل با آموزش سنتي ثمره چالش هاي فراروي عصر فناوري اطلاعات و ارتباطات مي باشد. از اين رو، براي بررسی تحقيق از منابع کتابخانه ای و از روش تحليلي- اسنادي استفاده شده است. دربحث چيستي آموزش الکترونیکی؛ به تعریف، مراحل رشد و تحول پنجگانه آن در قالب آموزش مكاتبه اي، راديويي و تلويزيوني، رايانه اي، چند رسانه اي و هوشمند و همچنين مبانی معرفت شناختي(اثبايي گرايانه،تفسيري و ساخت گرايانه) و روانشناسي(رفتارگرايانه و شناختي) هركدام ؛ درحوزه چرايي آموزش الكترونيكي، به علل و عوامل هشتگانه ايجاد اين نوع آموزش در مقايسه با ناتواني هاي آموزش سنتي در برآورد نياز هاي يادگيرندگان در عصر اطلاعات و ارتباطات و سرانجام در باب چگونگي آن به برخي ويژگي ها، مزايا و فوايد اين نوع آموزش در مقايسه با آموزش سنتي در قالب رويكرد جديد و مبتني بر آموزه هاي ديني پرداخته شده است.
کلید واژه: چيستي، چرايي، چگونگي، آموزش الكترونيكي
مقدمه
در عصر فناوري اطلاعات و ارتباطات، به علت تغییرات سریع در دانش و فناوری، دیگر روشهای آموزش سنتی قادر به پاسخگویی به مسائل و مشکلات امروزی نیست. لذا بنابر ضرورت و نیاز، نظام های آموزشی دنیا به علت مواجهه با چالش هایی چون افزایش جمعیت بالقوه متقاضی آموزش عالی، افزایش تقاضا برای آموزش عالی، افزایش تقاضا برای یادگیری مادام العمر، مسأله کیفیت در آموزش، برابری فرصت های دسترسی به آموزش و کاهش هزینه های آموزشی از یک سو [1] و تربیت نیروی انسانی مورد نیاز دانشگاه ها و سازمان های اجتماعی با توانمندی ها و شایستگی های بالا از سوی دیگر، گرایش به شیوه های نوین آموزشی از جمله آموزش الكترونيكي ضروری به نظر می رسد. علاوه براین با توجه به وجود موانعی مانند هزینه های آموزشی، پراکندگی جمعیت، ضعف اقتصادی خانواده ها و ناتوانی آنها در فراهم کردن آموزش برای همه اقشار جامعه، ضرورت ایجاد اموزش الكترونيكي را امکان پذیر می سازد [2]. از سوی دیگر به خاطر مشکلات پیش روی آموزش و فرصت هایی که به واسطه فناوری اطلاعات و ارتباطات ایجاد شده و دگرگونی هایی که در سطح ملی و فراملی در حال وقوع است، استفاده از نظام آموزش الکترونیکی(E Learning) را به عنوان راه حل اساسی برای مشکلات آموزش سنتی توجیه می نماید [3]. از این رو، انجام تحقیقاتی پيرامون ارائه نظام های آموزشی با کارایی بالا که بتواند توسعه همه جانبه را تسهیل کند، ضروري به نظر مي رسد[4]. با این توصیف، آموزش الكترونيكي، یکی از گزینه های برتر در راستای ارائه آموزش های نوین با هزینه پائین و کارایی بالا [5]، انگیزه بالا، تلاش و کوشش بیشتر[6]، جذابیت استفاده از چند رسانه ای ها و کیفیت بالای آموزشي [7] مي باشد. آموزش الکترونیکی به علت توانمندیهایی چون تعامل، یادگیری انفرادی، پشتیبانی سازمان آموزشی، استفاده از چندرسانه ای ها، صرفه جویی در هزینه، زمان و مکان، استقلال در یادگیری و توانمندسازی فردی می تواند به رشد و توسعه همه جانبه در قالب اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و انسانی کمک نماید [8]. از سوی دیگر آموزش از دور به علت حل مشکلات آموزشی، کاهش هزینه ها، پاسخگویی به نیازهای اقشار مختلف جامعه، افزایش دانایی و دانش افزایی، رشد مهارت های فنی، انسانی و ارتباطی و ایجاد تغییر در نگرش افراد می تواند به عنوان نظام مکمل با نظام آموزش سنتی در فرآیند ارائه آموزش لحاظ گرد[،6،7،9]. ابن نوع آموزش با هدف توجه به تفاوهای فردی، فراهم کردن فرصتهای برابر آموزشی و دموکراسی آموزشی به تناسب سن، جنسیت، اشتغال و وضعيت مردم با تحقق شعار محوری «آموزش برای همه، همه وقت و همه جا» ایجاد [6]و به دلیل دارا بودن فضای پویا، روزآمد، مشارکتی و قابلیت دسترسی به محتوا در سریع ترین زمان[10]، در جهت تحقق رسالت انسانی «آوردن آموزش برای مردم و نه بردن مردم برای آموزش» نقش مهمی در توسعه همه جانبه جامعه ایفا کرده و این همان توجه به انسانها، نیازها و تفاوت های فردی اوست. آموزش الکترونیکی به عنوان نسل پنجم رسانه ها (آخرین نسل)، درارائه محیط یادگیری مجهز،تعاملی و یادگیرنده محور، برای همه، همه وقت و همه جا قابل طرح است.
چيستي آموزش الكترونيكي
آموزش الکترونیکی به مجموعه فعالیت های آموزشی اطلاق می گردد که با استفاده از ابزارهای الکترونیکی اعم از صوتی، تصویری، رایانه ای، شبکه ای و مجازی صورت می گیرد. به عبارتی، کلیه برنامه هایی را که از طریق شبکه های رایانه ای به ویژه اینترنت، منجر به یادگیری می شود، آموزش الکترونیکی می نامند[11]. ابراهیم زاده نيز معتقد است اصطلاح آموزش الکترونیکی، شامل مجموعه وسیعی از کاربردها و عملکردها، از جمله آموزش مبتنی بر «وب»، آموزش مبتنی بر کامپیوتر، کلاس های مجازی و همکاری های الکترونیکی است(ابراهیم زاده،1385). از ابزارهای یادگیری الکترونیکی می توان از اینترنت، اینترانت، اکسترانت، انتشار ماهواره ای، نوارهای ویدئویی یا صوتی، تلویزیون محاوره ای و دیسک های فشرده نام برد كه تاكنون پنج نسل را طي كرده است :
نسل اول
Peters [12] نخستین نسل را بر مبنای ویژگی های الگوی سازمانی فورد تعریف می کند که در آن اقتصاد ترازویی به وسیله اصول تایلوری همچون تقسیم کار، کنترل های مدیریتی شدید و روش های اعمال مسئولیت نمود پیدا می کند. علاوه بر اين، در دهه 1870 شخصی به نام Tikner در آمریکا موسسه ای برای آموزش زنان خانه دار در منزل تاسیس کرد و توانست عده زیادی را از طریق پست آموزش دهد، به همین دلیل او را مادر آموزش مکاتبه ای لقب داده اند و بالاخره در اواخر قرن 19 نخستین دوره آموزش مکاتبه ای دانشگاهی در دانشگاه شیگاگو تاسیس شد[12] . بنابراين در اين نسل از سیستم پستی برای انتقال محتوای آموزش استفاده می شد. ابراهيم زاده [13]نيز نسل اول را كه به آموزش مكاتبه اي شهرت دارد، به عنوان آموزش تك رسانه اي(Sigel Media) مي نامد، زيرا فناوري مورد استفاده در اين دوره ، فقط چاپ كتاب هاي استاندارد و جزوات يكنواخت بود. از آنجايي كه این روش در اواخر قرن نوزدهم آغاز گردیده ولي هنوز هم متداول ترین نوع آموزش از دور در کشورهای کمتر توسعه یافته می باشد، مبناي اساسي آموزش از دور والكترونيكي تلقي مي شود. در این روش محیط اصلی مطالعه، ارائه ی راهنمایی در متون چاپی و اغلب همراه با عناصری از مواد دیداری و شنیداری از قبیل اسلاید و نوارها ست. تعامل در روش مکاتبه ای از طریق نامه ها و دیگر نوشته ها یا اسناد چاپی انجام می گیرد که از طریق سیستم های پستی ارسال می گرديد [14]. از دیدگاه Garrison& Andersonنيز کتابهای درسی چاپ شده و راهنمای درسی آن، اصلی ترین فناوری این نسل است. البته نباید تصور کرد که این محتویات درسی چاپ شده، متن صرف یا کتابهای مرجعی هستند که نمونه ی آنها را می توان در کتابخانه های دانشگاهی یافت، بلکه این محتویات بصورت هدفمند و توسط یک گروه درسی از افراد متخصص و ماهر طراحی و تولید می شوند[15]. ابراهیم زاده نيز معتقد است که روش آموزشی نظام های نسل اول بر پایه عقاید روانشناسی رفتار گرایی(Behaviorism) استوار مي باشد. رویکرد معرفت شناسی غالب نيز در نسل اول، رویکردی اثبات گرایانه است. بنابراين، نسل اول که مبتنی بر مدل آموزش مکاتبه ای و برنامه ای بوده، بر پایه صنعت چاپ و استفاده از روش آموزش برنامه ای فناوری ايجاد شده است. بنابراین نسل اول، یعنی آموزش مکاتبه ای، برنامه هاي آموزشي خود را بیشتر بر پایه اصول و یافته های رویکرد معرفت شناسی اثبات گرا و روانشناسی رفتارگرا تهیه و تدوین مي نمایند [13] .
نسل دوم
مرحله دوم با اختراع رادیو توسط مارکونی در اواخر قرن 19 آغاز شد و رادیوی آموزشی سراسر دنیا را فرا گرفت. به دنبال آن با اختراع تلویزیون کاربرد ابزار های چند رسانه ای در محیط های آموزشی افزایش یافت. از نمونه دانشگاه هایی که برای اولین بار از رادیو و تلویزیون در آموزش استفاده کردند، دانشگاه باز انگلیس بود (دهه 1970). اما چین با تاسیس دانشگاه های رادیو- تلویزیونی در سراسر کشور گسترده ترین نظام آموزش از دور الكترونيكي جهان را تشکیل مي دهد. راديو، تلويزيون، ويدئو، ماهواره، نوارهاي ديداري و شنيداري مهمترين واسطه هاي آموزشي اين دوره هستند [14]. دراين نسل تلاش برای ارائه «دوره آموزشی تعاملی با کمک رایانه» به دانشجویانی است که از رایانه های شخصی برخوردار هستند. محتواي آموزشي ارائه شده در اين دوره به دانشجویان غالباً بر روی سي دي و دي وي دي ذخیره می شد. رویکرد معرفت شناسی اين نسل غالبا رویکرد تعبیری و تفسیری است. چرا كه در اين رويكرد، واقعیت های اجتماعی به وسیله افرادی ساخته می شود که در آن مشارکت دارند. در رویکرد تعبیری و تفسیری به اصالت انسان و ادراک او پرداخته و بیشتر تحلیل های کیفی و زبانی مد نظر است. در این مکتب فکری فرآیند یاددهی و یادگیری، فراگردی پویا و زنده تلقی می شود که با خصوصیات یادگیرنده، ساختار دانش، شرایط یادگیری، دستکاری ابزارهای آموزشی، کاربرد ابزارهای آموزشی از جمله لوح های فشرده و آموزش مبتنی بر رایانه سرو کار دارد.
نسل سوم
نسل سوم با ابداع ریز پردازنده ها و کاربرد رایانه و اتصال به اینترنت و ارسال پیام های الکترونیکی کارش را شروع کرد و شامل مواد و موضوعات متنی، دیداری، شنیداری و مبتنی بر کامپیوتر و معمولاً برخی حمایت های چهره به چهره ی یادگيرندگان است که هم به افراد و هم به گروه ها عرضه می گردد. در این رویکرد آموزش، کار انفرادی نیست، بلکه کار گروهی از متخصصان رسانه ای، متخصصان اطلاعات، متخصصان طراحی آموزشی و متخصصان یادگیری است. برنامه ها برای توزیع و پخش به تعداد کثیری از یادگیرندگان که معمولاً در سرتاسر یک کشور ساکن هستند، تدارک دیده می شود[14]. به همين دليل ابراهيم زاده مشخصه اصلي اين نسل را آموزش غير متمركز، مشاركتي و مردمي بيان مي كند[10]. نسل سوم از ويژگي هايي همچون امکان برقراری تعاملات انسانی همزمان و غیر همزمان، به ویژه همایش های صوتی و تصویری و رایانه ای برخوردار است. نظریه های یادگیری ساخت گرایانه(Constructivism) نسل سوم با هدف خلق فرصت هایی برای دانشجویان به منظور ایجاد و باز سازی دانش از طریق بحث و بررسی محتوا یا برنامه های درسی مسئله محوري که معرف برنامه ریزی های کیفی نسل سوم هستند، بسط و گسترش می یابد.
نسل چهارم
Moor [16] معتقد است که نسل چهارمی نیز ظهور پیدا کرده و توانسته است سه ویژگی عمده و اولیه شبکه را با هم تلفیق سازد. یعنی بازیابی حجم گسترده ای از اطلاعات محتوایی، ظرفیت تعاملی ارتباطات مبتنی بر رایانه و قدرت پردازشگری مربوط به پردازشگر ها از طریق نرم افزار های برنامه نویسی رایانه به خصوص جاوا.
نسل پنجم
Anderson & Elomi، نسل پنجم را مطرح و از آن به «الگوی یادگیری هوشمند و انعطاف پذیر» یاد مي كند [11]. این نسل با ارائه خدماتی چون مدیریت اجرای شبکه، امکان دستیابی به کتابخانه ها و دیگر خدمات اجرایی و حمایتی توانسته است نظامی منسجم از عناصر اجرایی، حمایتی و آموزشی را ارائه دهد. در این نسل، موضوعات چند رسانه ای (متني، شنیداری، دیداری و مبتنی بر کامپیوتر) در قالب الکترونیکی از طریق کامپیوتر به افراد ارائه می شود. همراه با این دسترسی به اطلاعات پایه و کتابخانه های الکترونیکی و توانمندی تعامل معلم با یادگیرنده، یادگیرنده با یادگیرنده، فرد با فرد و گروه با گروه بطور همزمان یا غیرهمزمان، از طریق پست الکترونیکی، کنفرانسهای کامپیوتري و غیره فراهم می شود [14]. نسل پنجم همچنين قادر است، هوش مصنوعی را به توانایی های شبکه اضافه کند یا نوعی اشتراک معنایی را به وجود آورد که عوامل انسانی و غیر انسانی را قادر خواهد ساخت تا با فنآوری اطلاعات به جستجو در شبکه بپردازند [11]. آموزش الکترونیکی و مجازي به عنوان آخرين نسل منطبق با رویکرد معرفت شناسی انتقادی است. این رویکرد معرفت شناسی نهضت اجتماعی و فلسفی گسترده ای است که عقلانیت عمل آدمی با استفاده از معرفت شناسی اثبات گرا و هرگونه تلاش انسان در خصوص جستجوی حقیقت (علم) را زیر سوُال می برد. در این رویکرد هدف پر کردن شکاف بین رویکرد اثبات گرایی و تفسیری است. در رویکرد انتقادی دو عنصر نقادی و اصلاح مسائل مربوط به آموزش مورد توجه است. این دیدگاه معتقد است، صاحبان قدرت در جامعه، از ابزارهای قدرت مانند اسناد معتبر یا متون برای مشروعیت بخشیدن به سلطه خود استفاده می کنند تا نهادهای اجتماعی نظیر مدارس و دانشگاهها را زیر سلطه خود در آورند. بخصوص در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات که صاحبان قدرت بر رسانه های الکترونیکی تسلط داشته و بخش سازمان یافته بخصوص طبقات فرودست جامعه را در کنترل خود دارند. علاوه بر اين، در اين نسل، محتواي آموزشي بیشتر به صورت كاملا الکترونیکی طراحی و تدوین می شود و فرآیند یاددهی-یادگیری نيز متاثر از دو عامل ساخت گرایی و قدرت فناوری های الکترونیکی است. رویکرد معرفت شناسی منطبق با این نسل، رویکرد انتقادی است و رویکرد روانشناختی غالب در این حوزه نیز ساخت گرایی است[13]. در رویکرد ساخت گرایی دانش در درون فرد و توسط او ساخته و پرداخته می شود. مبانی معرفت شناسی ساخت گرایی نشان می دهد که این رویکرد سبب تغییرات اساسی از جمله تکثر گرایی در مقابل انحصار گرایی در فرآیند یاددهی – یادگیری می شود که اين امر خود منجر به استقلال یادگیرنده نيز مي شود. طوری که در این رهگذر فناوری های الکترونیکی خود می تواند جزء لاینفک روش های یادگیری بر اساس ساخت گرایی باشد و به عنوان محور تحول در کلاس های درس، که مرکز تحولات جامعه است، نقش حیاتی ایفا نمایند. به عبارتی در آموزش الکترونیکی با فراهم کردن ارتباط و تعامل میان نه تنها یاددهنده – یادگیرنده، بلکه میان خود یادگیرندگان، محیط جدید یادگیریي فراهم می شود که در آن دو عامل اصلی آموزش یعنی یاددهنده و یادگیرنده به طور تعاملی از طریق رسانه های ارتباطی با هم روی عامل سوم یعنی محتوای اطلاعاتی کار می کنند. این چنین محیطی بر مبنای نظریه پداگوژیکی ساخت گرایی شکل می گیرد که در آن راهکارهایی به یادگیرندگان نشان داده می شود تا چگونه یادگرفتن را بیاموزند و بتوانند با استفاده از منابع اطلاعاتی متنوع، یادگیری خود را بنا کنند [10]. با اين توصيف آموزش الکترونیکی مهمترین کاربرد فناوری اطلاعات است که در قالب نظام های مختلف مثل یادگیری رایانه محور، یادگیری بر خط، یادگیری نا برخط، یادگیری شبکه محور و آموزش تحت شبکه ارایه می شود. این اصطلاح را اولین بار Krass وضع کرد و اشاره به كاربرد فناوری های اینترنت و اینترانت در فرايند ياددهي یادگیری دارد [17]. با اين بيان مي توان گفت آموزش الكترونیکی عبارت است از کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات و رایانه های چند رسانه ای و ابزارهای الکترونیکی برای طراحی، تولید و مدیریت فرایند یاددهی- یادگیری که توسط شبکه ای ازیادگیرندگان، یاددهندگان، کارشناسان، طراحان آموزشی و فن سالاران رایانه سازماندهی شده است [18].
چرايي آموزش الكترونيكي
برپایه ضرورت نوسازی در نظام هاي آموزشي و فرایند ياددهي و یادگیری در ابتداي قرن بيست و يكم از سوی سازمان ملل و نهادهای وابسته به آن موضوع جامعه اطلاعاتی به عنوان جامعه ای نوظهورمطرح شد و برهمین اساس طی دو اجلاس عالی جهانی(ژنو2003 و تونس 2005) اصول برنامه عملی و راهکارهای تحقيق سیاست ها و برنامه ها در سطح بین المللی، منطقه ای و ملی برای تحقق جامعه مبتنی بردانش و متکی برفناوری اطلاعات و ارتباطات مورد بررسی و توجه قرارگرفت[19]. با اين بيان می توان گفت درجهان امروز همکاری و تعامل بیشتر میان نظام های آموزشی با فناوری های اطلاعات و ارتباطات زمینه ساز اصلاح و نوسازی در نظام های آموزشی و تحول در الگوهای ياددهي و یادگیری به شمار می آیند. براین اساس است که درحال حاضر کشورهای مختلف هرکدام به فراخور دانش و توانایی خود درحال توصیف، تبیین و کسب تجربه دراین باره و بهره گیری حداکثر و کارآمد از فناوری های اطلاعات و ارتباطات برای توسعه و بهبود فرایندهای ياددهي و یادگیری هستند [20]. به بیان دیگر ابزارهای نوین ارتباطات و اطلاعات زمینه ساز و فراهم کنندۀ شرایط جدیدی درمحیط و فرایند یادگیری (Learning process)هستند. فناوری های اطلاعات، الگویی نوینی از یادگیری را ترویج می کنند که مرکز ثقل آن یادگیرنده(Learner driven) است که از رهگذر آن یادگیرنده صرفاً توسط ياددهنده راهنمایی می شود و ياددهنده درجایگاه یک ناظر(tutor) و تسهیل کننده[2] از طریق کاربرد فناوری های نوین به فرایند یادگیری اقدام مي كند و دسترسی به منابع متعدد اطلاعاتی (facilitator)را در فراسوي کتاب درسی ممکن می سازد و امکان تعامل دانش آموزان با یکدیگر و محتوا را میسّر می سازد. مهمتر از آن که در سال های پایانی قرن بیستم ويكم درکنار این تحولات فناورانه، جهانی شدن است که شالوده آن را دانش، پیشرفت اقتصادی، بین الملی شدن تبادلات بشری، گردش آراء و اطلاعات، شیوه های تازه تولید و توزیع ثروت تشکیل می دهد، زمینه ساز گذر جوامع از الگوی اقتصاد صنعتی به اقتصاد اطلاعاتی گردید. یکی از ابعاد این تحول، تجدید ساختاردر نظام آموزش سنتی و نوسازی در فرایندهای ياددهي- یادگیری است. درچنین فضای فکری و نگرشی، کمیسیون بین المللی آموزش برای قرن بيست و يكم اعلام کرد که جوامع باید برتنش های موجود جهانی و محلی، جهانی و فردی و تعارض میان سنت و تجدد گرایی غلبه کنند. در نتیجه این مباحث کمیسیون چهارمحور را به عنوان شالوده آموزش توصیف و مورد توجه قرار داد که عبارتند از: آموزش برای همزیستی، آموزش برای آموختن، آموزش برای عمل و آموزش برای بودن[21] . در دو اجلاس جهانی علم و تعهد اجتماعی (بوداپست،1998) و آموزش عالی در قرن بيست ويكم (پاریس،1998) نیز علاوه برتأکید بر مواردی که به آن اشاره شد؛ اتخاذ رویکردهای نوین آموزشی برای پیوند هرچه بیشتر میان آموزش و تحصیلات عالی با نیازهای جامعه و بازارکار، پیوند دانشگاه با دیگر نهاد های اجتماعی، ایفای نقش درتولید دانش جهانی درعین توجه به نیازهای بومی و محلی، حرکت به سوی آموزش الکترونیکی و ایفای نقش درتوسعه پایدار جهانی مورد تأکید قرارگرفت [2]. از سوي ديگر همزمان با تغییرات سریع فنون و مهارتها و ظهور پدیده های نوین در فناوری اطلاعات و تاثیر آنها بر شیوه ها و روش ها ی زیستن، فرایند آموزش نیز که یکی از ارکان اساسی و بنیادین جوامع است، متحول و دگرگون شده است. وجود شبکه های ارتباطی بسیار گسترده از جمله اینترنت و ابزارها و امکانات آموزشی پیشرفته، روش های آموزشی را متحول نموده[11]و این امکان را فراهم ساخته است که طیف وسیعی از جویندگان علم و دانش در نقاط مختلف جهان و از فاصله های دور تحت پوشش شبکه آموزش از دور و با روش هایی متفاوت از روش های سنتی و معمول آموزش ببینند[7].
World Bank [22]براي توسعه آموزش باز و از دور در جهان، وجود چهار عامل واقعیت های ناخوشایند در نظام رایج تحصیلی در مدارس، نیاز روز افزون به آموزش مستقل و همراهی و اقتضای عوامل پیرامونی آموزش مانند شرایط خانوادگی و شغلی و سرانجام پیشرفت علوم و فنون را سبب رشد آموزش الكترونيكي بيان كرده و معتقد است اين آموزش موجب دگرگوني شیوه هاي آموزش سنتي شده و در مجموع انتقادهایی به اين نظام رایج وارد كرده است. البته این به اين معنا نیست که آموزش های مدرسه ای رو در رو تضعیف شوند، بلکه آموزشهای نیمه حضوری و غیر حضوری به عنوان فرصت دوم و نظام مکمل، مسئولیت بخشی از پوشش تحصیلی را که در شرایط عادی و با آموزش های رایج مقدور نمی باشد، بر عهده می گیرد[23] . علاوه بر اين،، الحسيني [24] چند عامل را موجب گرايش به آموزش الكترونيكي عنوان مي كند :
- سیستمی کردن آموزش
معلم و دانش آموز در نظام آموزش و پرورش باید از شکل سنتی خارج و به صورت آنچه که در کشورهای پیشرفته متداول است در تعامل باشند.
- گسترش فن آوری اطلاعات
این فن آوری در رشد و معرفی فنون در تمام سطوح کاربرد وسیعی دارد. اگر در نسل جوان تقاضا برای فن آوری اطلاعات را افزایش دهیم، آنها نیروهای بالقوه ای خواهند بود که می توانند به کمک همین ابزارها درباره مسائل و امکانات مهم کشور چون نفت، توریست، صنعت ، کشاورزی و ... به بحث و تجزیه و تحلیل بپردازند. امروزه دیگر اطلاعات در درون یک کلاس به شکل سنتی آن حاصل نمی شود. بلکه مانند جوامع توسعه یافته روشهای آموزش را باید از کلاسها فراتر برد ، تا فراگیری ها در محیط کار و زندگی تحقق یابند.
- افزایش تولید علم
جهت افزایش دانش باید از هرگونه وسیله استفاده نمود. امروز از شیوه های مجازی می توان بهترین نتیجه را در این امر گرفت. در حال حاضر نسبت جمعیت ایران به جمعیت جهان قریب 2/1 درصد است. در حالیکه سهم تولید علم کشور نسبت به جهان چندین برابر کمتر از عدد فوق می باشد.
- رسیدن به استانداردهای جهانی سواد و آموزش
در حالیکه نرخ سواد در کشورهای دیگر بر اساس سیستم فن آوری اطلاعات می باشد، در ایران هنوز این نرخ بر اساس خواندن و نوشتن است و ضرورت دارد با توجه به استانداردهای جهانی این امر از مدارس و حتی از خانواده ها آغاز شود.
- کیفیت بخشی آموزش
امروزه دیگر نمی توان کیفیت آموزش را با مراجعه به چند کتاب خلاصه نمود. بلکه حرکت پرشتاب علوم در سطح بین المللی به گونه ای است که باید به کمک ابزارهای ارتباطی در هر زمان و مکان بتوان به اطلاعات و مطالب موجود و نو دسترسی داشت.
- کاهش و حذف تفاوتهای آموزشی
در کشور ما به علت وجود فاصله طبقاتی با استفاده از این روش می توان طبقه متوسط و در آتیه نزدیک کلیه طبقات را که دسترسی به سیستم خواهند داشت، تحت پوشش قرار داده و بدین ترتیب، تأمین عدالت را در امر آموزش فراهم نمود.
- افزایش انگیزه در يادگيرندگان
بی تردید با استفاده از شیوه آموزش از دور خصوصاً آموزش الکترونیکي که سبب حذف یا کاهش بسیاری از مشکلات نظیر ترافیک، آلودگی هوا ، هدر رفتن زمان و کاهش هزینه ها خواهد بود، انگیزه ای برای فراگیری اطلاعات و علوم برای يادگيرندگان خواهد شد.
- رشد کارآفرینی
این شیوه باعث ایجاد بستر مناسب برای رشد کارآفرینی خواهد شد و می تواند ما را از چهارچوب های بسته سنتی اشتغال خارج نموده و باعث ایجاد شغلهای جدید با توجه به تخصص از جمله دور كاري گردد[24].
چگونگي آموزش الكترونيكي
در اين جا، جا دارد به برخي از ويژگي ها و مزايايي آموزش الكترونيكي كه مي توان آن را با برخي از آموزه هاي تربيت اسلامي انطباق داد؛ اشاره كرد.
یادگیری مادام العمر
یادگیری مادام العمر(life – long learning) در فرهنگی غنی اسلامی و ایرانی ما، مفهومی آشنا و دیرینه دارد و خوشبختانه از پیام های اصلی مکتب حیات بخش اسلام و سیره ائمه معصومین (ع)، کسب علم و دانش در دورترین نقطه عالم «اطلبواالعلم و لو بالصین» یعنی فراگیری علم و معرفت حتی در دورترین نقطه جهان هستی (چین آن زمان). دانش جویی، اصل استمرار و تداوم يادگيري يادگيرنده نبايد در هیچ شرایطی خود را فارغ از تحصیل و فعالیت علمی بداند. امام علي(ع) مي فرمايند: «لا فِقهَ لِمَن لا یُدیمُ الدَّرسَ » يعني کسی که درس را ادامه نمی دهد، بهره ای از فهم دانش نخواهد داشت. یکی از وظایف يادگيرنده، خسته نشدن از طلب دانش و زیاد ندانستن میزان دانایی خود است، در اين باره امام علي(ع) مي فرمايند: «عَلی المُتَعَلِّمِ أن یُدئِبَ نَفسَهُ فی طَلَبِ العِلمِ، و لا یَمَلَّ مِن تَعَلُّّمُهِ، و لا یَستَکثِرَ ما عَلِمَ » يعني بر جوینده علم است که خود را در راه به دست آوردن دانش به سختی اندازد و از فراگیری آن خسته نشود و هرگز آنچه را که می داند زیاد نشمرد [25]و یا این که عالم واقعی کسی است که یا دانشجو باشد یا معلم و یا یادگیری دائمی از ویژگی های هر مؤمن قلمداد می گردد. امروزه با توسعه علم و فناوری، مفاهیمی همچون يادگيري الكترونيكي، و یا آموزش از دور(distance learning)و يادگيري مادام العمر بسیار رایج شده است که هر یک از این مفاهیم به نحوی حامل پیام آموزش مادام العمر و همیشگی است.
حذف زمان و مكان و جنسيت در یادگیری
از تأثیرات مهم و اساسی توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در بخش آموزش، برداشتن محدودیت زماني، مکاني، جنسيتي و حتي سني در امر یادگیری است. در نظام های آموزشی سنتی، یادگیری منحصراً در کلاس های درس و فضای مدرسه و کتب درسی محدود و محصور می شود و فراگیران فقط در این محدوده امکان یادگیری را به صورت مستمر دارند. با توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، ضمن حفظ ساختارهای اصلی، نظام آموزش سنتی هم چون کلاس درس، فضای مدرسه و معلم و نظام ارزشیابی، محتوا و شیوه های آموزش و ارزشیابی به نحوی تغییر یافته و متحول شده است که مؤلفه های مذکور نه تنها عامل محدودیت نیست، بلکه بستر اصلی رشد و کشف استعدادها و توانمندی های دانش آموزان و دانشجویان است. آنچه که در مفهوم یادگیری با حذف زمان و مکان می توان بیان نمود، از دو جنبه قابل توجه است. جنبه اول بعد محتوای آموزش و جنبه دوم بعد شکلی و ساختاری نظام یادگیری است[15]. در بعد جنسيت بايد گفت «طلب العلم فريضه علي كل مسلم و مسلمه» يعني فراگيري دانش بر هر مرد و زن مسلمان لازم است. در مورد حذف زمان اعتقاد بر اين است « أطلبوا العلم من المهد الي اللحد» يعني زگهواره تا گور دانش بجوي. یعنی فراگیر با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و با توجه به قابلیت های آن می تواند بدون محدودیت به همه منابع مورد علاقه دسترسی پیدا نماید و ارزش این نوع یادگیری آن گاه مضاعف می شود که روش و شیوه ها و ساختار و یادگیری شاید در همین راستا معنی شود.
توجه به تفاوت هاي فردي يادگيرندگان
يكي از ويژگي ها و مزاياي آموزش الكترونيكي توجه به تفاوت هاي فردي يادگيرندگان يعني توجه به علايق، سلايق، استعدادها و توانايي هاي آنها مي باشد [28،27،26]. امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه: «و لا تصعر خدک اللناس»، نگاه یکسان به علاقه مندان به يادگيري را به عنوان یکی از اصول اساسي آموزش برشمرده و مي فرمايند: «ِیَکُنِ النّاسُ عِندَکَ فِی العِلمِ سَواءً » يعني همه مردم باید در زمینه دانش نزد تو یکسان باشند [25]. در اين ديدگاه اسلام معتقد است به همه يادگيرندگان در حين آموزش و هنگام ارزشيابي بايد به يك چشم نگريسته شود و از تبعض و تمايز بين يادگيرندگان بايد چشم پوشي شود، البته اين با موضوع يكسان انگاشتن استعدادها و توانايي هاي يادگيرندگان فرق دارد كه ياددهنده بايد به آن توجه نمايد. یکی دیگر از خصيصه ها در بخش تفاوت هاي فردي يادگيرندگان نرمی، مدارا و پرهیز از سخت گیری و تکلف است. در آموزش الكترونيكي اعتقاد بر اين است يادگيرنده هر موقع كه خواست مي تواند آموزش را شروع و به پايان برساند [7]. در اين رابطه پيامبر اكرم (ص) مي فرمايند : «عَلِّمواو یَسِّروا و لاتُعسِّروا» يعني آموزش دهید و آسان بگیرید و سخت گیری نکنید. يا در جاي ديگر مي فرمايند: « لینوا لِمَن تُعَلِّمونَ و لِمَن تَتَعَلَّمونَ مِنهَ » يعني با کسانی که به آنها آموزش می دهید و کسانی که از آنها فرا می گیرید با نرمی و ملایمت برخورد کنید و يا درجاي ديگر مي فرمايند: « اِونَّ اللهَ لَم یَبعَثنی مُعَنِّتًا و لا مُتَعَنِّتًا، و لِکن بَعَثنی مُعَلِّمًا مُیَسِّرًا » يعني خداوند مرا نفرستاد تا برخود و دیگران سخت گیری کنم، بلکه مرا به عنوان معلمی آسان گیر مبعوث کرد[25]. بنابراين، يكي از مهمترين مزيت و ويژگي آموزش الكترونيكي آن است كه محيط هاي طراحي تحت وب اموزش الكترونيكي براي يادگيرندگان بايد جذاب، شادي آور، خوشايند و انعطاف پذير باشد [23].
يكي ديگر از جنبه هاي مورد توجه در تفاوت هاي فردي، طراحي، توليد و ارايه محتواي آموزشي به تناسب سن و درك و فهم يادگيرندگان در محيط هاي آموزش الكترونيكي مي باشد كه هر يادگيرنده به تناسب ميزان درك و انديشه و سن خود به محيط وب وارد شده و محتواي مورد نظر خود را بخواند و ياد بگيرد [29]. عيسي بن مريم مي فرمايند: «یا بَنی اِسرائیلَ، لا تُحَدِّثوا بِالحِکمَةِ الجُّهالَ فَتَظلِموها، و لا تَمنَعوها أهلَها فَتَظلِموهُم» يعني ای فرزندان اسرائیل! از حکمت برای نادانان سخن مگویید که این کار ستمی است بر حکمت، و آن را از اهلش منع مکنيد که این کار ستمی بر آنان است. يا امام علي(ع) مي فرمايند: « لَیسَ کُلُّ العِلمِ یَستَطیعُ صاحِبُ العِلمِ أن یُفَسِّرَهُ لِکُلِّ النَاسِ لِأنَّ مِنهُم القَویَّ و الضَّعیفَ، و لَأنَّ مِنهُ ما یُطاقُ حَملُهُ و مِنهُ ما لا یُطاقُ حَملُهُ » يعني صاحب دانش نمی تواند هر علمی را برای همه مردم تفسیر کند، چرا که برخی از مردم قوی و برخی ضعیفند و برخی از علوم در حد طاقت مردم است و برخی از علوم برای مردم قابل تحمل نیست[25].
تحول و توسعه علايق و انگيزه انسانی به جای تجهیزات
از ماموریت های اساسی و مهم آموزش الكترونيكي، ايجاد علاقه و انگيزه در يادگيرندگان برای کسب دانش و مطالعات بیشتر و ورود به دنیای کار و زندگی است و این مهم تحقق نمی یابد مگر با توانمند ساختن انسان ها، مهارت ها و قابلیت های فراگیران درآموزش الكترونيكي[23]. گرچه علم و فناوری هر دو سازنده تمدن بشری است و توسعه هر کدام بدون دیگری ممکن نیست، اما از ویژگی های بارز کارکرد آموزش الكترونيكي ايجاد علاقه و انگيزه در يادگيرندگان به جای تکیه صرف بر تجهیزات و ابزارهای فناوری است [7،6]. به همین دلیل توسعه علايق انسان و آموزش او و ارتقای کمی و کیفی آن برای پل زدن روی شکاف موجود بین کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته در اولویت آموزش الكترونيكي قرار دارد[4] ؛ زیرا کشورهای در حال توسعه با سه چالش اصلی؛ بهبود و توسعه مهارت های انسانی، ارتقای وضعیت موجود آموزش و یادگیری او و نو کردن (مدرنیزه کردن) مدیریت در تمام سطوح و نظام آموزشي مواجه می باشند[30]. همه تلاش آموزش الكترونيكي آن است که انسان ها را توانمند سازد و مهارت آنان را افزایش دهد، اعتماد به نفس را در آنان بالا ببرد [15]. به همين دليل امام صادق (ع) می فرمایند: « المُتَعلِّمُ یَحتاجُ اِلی رَغبَةٍ و اِرادَةٍ و فَراغٍ و نُسُکٍ و خَشیَةٍ و حِفظٍ و حَرمٍ » يعني یادگیرنده، نیازمند اشتیاق، اراده، فراغت، تلاش عملی، خشوع، محافظت و دور اندیشی است[25].
کاربردی کردن آموزش
از گذشته های دور کاربردی کردن آموزش از مشکلات لاینحل نظام های آموزشی بوده است. به نحوی که حل این مشکل از رویاها و آرزوهای دیرینه دست اندرکاران امر آموزش می باشد. خبر مسرت بخشی که رایحه آن به مشام می رسد آن است که توسعه فناوری های ارتباطات و اطلاعات به مرور ما را به این هدف مقدس (کاربردی نمودن علم در سطوح مختلف) و در اقصی نقاط جهان نزدیک می کند. به نحوی که تمامی زنان، مردان و کودکان جهان در شرایط مکانی و زمانی متفاوتی در آن به سر می برند تا بتوانند به این مهم دست یابند [15].در آموزه های دینی ما از ترکیب علم و عمل کنار هم یاد شده است. امام علی (ع) در این باره می فرماید: «مازکا العلم بما العمل به » یعنی دانش با هیچ چیزی همانند عمل کردن به آن رشد نیافته است. اگر چه مقصود اصلی از این حدیث، تاکید بر عمل به دانسته های قبلی است، ولی شاید بتوان از آن، لزوم عملی بودن آموزش را نیز استفاده کرد. یا در جای دیگر امام علی (ع) می فرمایند: «احسن العلم ما کان مع العمل» یعنی بهترین دانش ان است که همراه با عمل باشد. . این خصوصیت موجب می شود که بین آموزش های پیش بینی شده و توانائی های فرد یک تناسب معنی داری برقرار گردد و میزان و نوع آموزش های فراگرفته با توانائی ها و ظرفیت ها و قابلیت های فراگرفته شده هم خوانی داشته باشد. از مشکلات جدی نظام های آموزش سنتی آموزش جمعی و بدون توجه به توانائی ها و قابلیت های فردی است. این موضوع ضمن این که استعدادهای افراد را به صورت متناسب و واقعی رشد نمی دهد؛ بلکه موجب می شود که آموزش های انجام شده به صورت کلی و عمومی صورت گرفته و جنبه های کاربردی آن به حداقل برسد. فناوری این قابلیت را دارد که به جای آن که به آموزش های جمعی تکیه کند؛ بیش تر به آموزش های فردی اهتمام می کند و به طور طبیعی توانائی افراد، محور آموزش قرار خواهند گرفت[27]. در همین راستا از دیگر دستاوردهای آموزش نوین مبتنی بر فاوا، محور قرار دادن دانش آموز به جای کلاس محوری است و تغییر نقش معلمان به عنوان مربی، راهنما و تسهیل کننده می باشد[6]. محور قرار گرفتن دانش آموز به جای کلاس و تغییر نقش معلم موجب می شود که انگيزه های یادگیری افزایش یابد و دانش آموز، عنصری فعال، خلاق و مؤثر شود و میل و علاقه او به کسب اطلاعات و دانش افزایش یابد و به طور طبیعی محتوای آموزش در یک مسیر عملی و واقعی قرار گیرد و دانش آموزان چیزی را خواهند آموخت که در زندگی فردی و اجتماعی آنان مؤثر باشد[28] و با توجه به نقش معلم به عنوان راهنما و تحول در سیستم ارزشیابی و محور قرار گرفتن ارزشیابی فرآیندی قدم های اساسی در جهت کاربردی نمودن علوم در سطوح مختلف فراهم می گردد[15]. اگر در نظام های آموزشی، این اندیشه فراگیر شود که در آموزش و پرورش همه راه های توسعه و پیشرفت از بستر مدارس عبور خواهند نمود و در مدرسه نیز محور مدار معلم است و اساس توانمندی هر نظام آموزشی، دقیقاً به میزان توانمندی معلمان آن نظام مرتبط می گردد؛ اما وجود معلم، مقید به حضور کمی و کیفی دانش آموزان و نظام آموزشی با حضور آن ها به رسمیت شناخته می شود. این حضور فقط از جنبه کمی آن مورد نظر نیست، بلکه آن چه مهم تر است جنبه کیفی و اثربخشی و کارآمدی نظام آموزشی در تربیت انسان های مفید و موثر برای جامعه است [4]. اگر دانش آموزان و توانائی ها، قابلیت ها، نیازها و استعدادهای آنان اساس برنامه آموزشی باشد، نظام های آموزشی به سهولت به سمت کاربردی شدن آموزش هدایت می شوند و اهمیت این امر آن گاه مضاعف خواهد شد که در نظام های نوین آموزشی مبتنی بر فناوری های فاوا آموزش در چارچوب یک کتاب درسی محصور و محدود نیست و محتوای درسی به صورت یک متن کامل از پیش تعیین شده نیست؛ بلکه محتوای از متون متعدد و منابع متنوع گردآوری می شود. آن چه در برنامه درسی پیش بینی می شود سرفصل ها و محورهای آموزش مورد نیاز است. در چنین شرایطی است که فراگیران با استفاده از انبوه منابع و محتوای در دسترس، بهترین، کامل ترین و مفیدترین آن را برمی گزینند و ضمن این که روحیه تحقق و پژوهش در او شکل واقعی خود را پیدا می کنند که آن هم از دستاوردهای مهم و اساسی فناوری های نوین آموزشی است و به مطالبی دسترسی پیدا می کند که با نیاز، علاقه، توانائی او سازگاری بیش تری داشته باشد. در چنین شرایطی است که قدم های عملی به سوی استفاده عملی از دانش و علوم برداشته می شود به شرطي كه در پنج مولفه هر نظام آموزشی توجه خاصي مبذول شود ؛
1- محتوا و نظام اطلاعاتي
2- يادگيرنده به عنوان نقش محوري ،فعال و سازنده دانش
3- ياددهنده به عنوان نفق هدايت گر وتسهيل كننده
4- تمركز بر اصول پداگو‍‍ژي سازنده گرايي
5- تاكيد بر ارزشيابي فرايند محور در كنار ارزشيابي نتيجه محور.
نتیجه
بنابر ضرورت و نیاز و مواجهه با چالش هایی چون افزایش جمعیت بالقوه متقاضی آموزش، افزایش تقاضا برای آموزش، افزایش تقاضا برای یادگیری مادام العمر، مسأله کیفیت در آموزش، برابری فرصت های دسترسی به آموزش، کاهش هزینه های آموزشی، تربیت نیروی انسانی مورد نیاز دانشگاه ها و سازمان های اجتماعی با توانمندی ها و شایستگی های بالا و فرصت هایی که به واسطه فناوری اطلاعات و ارتباطات ایجاد شده و دگرگونی هایی که در سطح ملی و فراملی در حال وقوع است، آموزش سنتي، دیگر قادر به پاسخگویی به مسائل و مشکلات امروزی نيست[1]. در اين عصر حتي مفهوم سواد علمي از خواندن، نوشتن و حساب كردن به سوي سواد اطلاعاتي و مديريت اطلاعاتي تغيير يافته است[31]. به همين دليل Toffler مي گويد بي سوادان قرن بيست ويكم كساني نيستند كه نمي توانند بخوانند و بنويسند، بلكه كساني هستند كه نمي توانند با فناوري هاي نوين اطلاعاتي وارتباطاتي كاركنند و ياد بگيرند. به همين دليل گرایش به شیوه های نوین آموزشی از جمله آموزش از دور و الکترونیکی ضروری به نظر مي رسد[17]. با این توصیف، آموزش اكترونيكي، یکی از گزینه های برتر در راستای ارائه آموزش های نوین با هزینه پائین و کارایی بالا، انگیزه بالا، تلاش و کوشش بیشتر، جذابیت استفاده از چند رسانه ای ها و کیفیت بالای آموزش است [6]. از سوي ديگر بنا به گفته هافمن آموزش الكترونيكي، به دليل داشتن ويژگي هايي چون جدايي ياددهنده و يادگيرنده، استفاده از وسايل ارتباطي مانند اينترنت، تعامل هفتگانه بين ياددهنده، يادگيرنده و محتوا، وجود سازمان پشتيباني كننده آموزشي به عنوان واسط آموزشي و انفرادي شدن يادگيري، قادر به پاسخگويي به تفاوت هاي فردي و همخواني با نياز هاي يادگيرندگان عصر اطلاعات و ارتباطات از هر سن، جنس، طبقه اجتماعي و اشتغال افراد بوده و مي تواند به عنوان مكمل و موازي با آموزش سنتي در رشد و توسعه جامعه نقش ايفا كند[9]. این ویژگی ها، مزیت هایی چون کاهش هزینه های آموزشی، افزایش کارایی و اثربخشی آموزشی، بهبود عملکرد و بهره وری بیشتر، به روز شدن دانش، دانش افزایی، کاهش ترافیک و کمک به حفظ محیط زیست، انعطاف پذیری در اصلاح محتوای الکترونیکی، نبود محدودیت های پذیرش دانشجو، گسترش فرهنگ یادگیری جمعی و مشارکتی، تحول و توسعه انسانی به جامعه تحول در تجهیزات، کاربردی کردن آموزش و نهادینه نمودن فرهنگ پژوهش را به همراه دارد.
منابع
1. Maniei R .Development of distance learning in higher education (opportunities and challenges. Rahyaft J.2007; 31(3):P. 42-47. [In Persian]
2. Ebramimaadi H. Development of scientific and cultural development. Encyclopedia of Higher Education established. Tehran: Encyclopedia of Great Persian; 2004. [In Persian]
3. Dew R.E-Learning the Word. London: flamer; 2002. P.183.
4. Gaba A. Distance education and human resource development. The Indian open learning journal.2008; 8(1):p. 233-231
5. Rumble J. Distance Education of Economics. London: Rutledge; 2008.
6. Najafi H. The Role of Information and Communication Technology in the Evolution of Teaching – Learning, Payame Noor J.2011; 9(1):P.84-93. (Persian).
7. Chaney BH. History, Theory and Quality Indicators of Distance Education: A Literature Review
Texas: Longman; 2006. P. 1
8. Rena R. Educational Development in Eritrea. Asmara: Eritrea Profile.2006; 11(12).P:6
9. Rosenberg M J.strategies for Peleverimy Knowledge in the E learning Age Digital. New York: Till McGraw; 2001.
10. Ebrahimzadeh I. The New Illiteracies: The New Challenges Facing Educational Institutes.
Payame Noor J. 2005; 3(2):39-49. [In Persian
11. Anderson T, Elemi F. Theory and Practice of Online Learning. Place of publication: Athabasca; 2004. p. 65.
12. Peters R. Distance education and industrial production. London: Rutledge; 2000.
13. Ebrahimzadeh I. Education Based On Information and Communication Technology. Payame Noor J. 2006; 4(4):3-13. [In Persian]
14. UNESCO .Distance and open Learning: Strategically and Economical approach French. Paris: UNESCO.2002.
15. Ebadi R .Electronic Learning and Education. Tehran: Aftabe Mehr; 2004.
16. Moore M. Background and overview of contemporary American distance press. Contemporary issues American distance. 1995.
17. Atashak M. Theoretical and Applied Principles of Electronic Learning. Research and Planning in Higher Education J.2007; 13(2): 135-156.
18. Ebrahimzadeh I. Education Based on Information and Communication Technology: Conceptual Queries. Research and Programming in Higher Education J.2006; 4.P: 5-25.
19. UMESCO. Education for all.1997; (26).P: 88-90.
20. Phoenix University. Online education, Annual report. Washington: DC.2010.
21. UNESCO .Distance and open Learning: Strategically and Economical approach French. Paris: UNESCO.2007.
22. World Bank .World development report 2004: Knowledge for development. Washington, DC: World Bank.2007.
23. Najafi H. The pedagogical principles and theories of distance education. Research in curriculum planning J.2012; 9(8). Pp: 60-73.
24. Alhosseini H. Introduction to distance education in Iran. Tehran: Monadi Tarbiyat; 2005.p.32. [In Persian]
25. Hossieni H. All the benefits of e-learning and training with a view to customs of Education in Islam. Hadis& Quran J.2003; 5(6):213-244. [In Persian]
26. Holmberg. A theory of distance education based on empathy. Hand book of Distance education .Lawrence Erlbaum Associates.2003.
28. Zofan S, lotfipoor K. Instructional media for classroom, Tehran: SAMT Publication.2001.p.29. [In Persian
29. Farajollahi M, Zafifsanayeii .The growth of distance education and the world. Tehran: Payame Noor University; 2009. [In Persian]
30. Tilden G. Measuring the information Aye Business. Atlanta: Georgia institute of technology. 1995.
31. Jedeskog G, Nissan J. ICT in the class room: is doing more important that knowing. Education & information technology blower Academic Publishers in Netherlands; 2004.9(4): p 4.
:: موضوعات مرتبط:
تحقيق و پژوهش (مقاله)
